Un bitti, Din bitti!

    
  Fransızlar’ın Yayınladığı Annuaire Oriental isimli bir ticaret rehberi var. Bu rehber 1800 lü yılların üçüncü çeyreğinden itibaren yayınlanmış. İçerisinde Doğu’da yer alan önemli kentlerin nüfus yapısı, ibadethaneleri, hamamları, okulları, ticaret ve imalatla uğraşan kişilerin isimlerini barındırıyor. Rehberin 1914 baskısının fotokopisini Bir Zamanlar Yayıncılık’ın sahibi Osman Köker’in elinde görünce adeta delirdim! Hemen açıp Ayıntab’ı buldum ve doğru fotokopiciye seğirtip Antep sayfalarının fotokopilerini çektirdim.

Rehberin Türkiye’ye ait bölümünün hazırlanmasında M. Kalousd Gazarian  ve Oğulları şirketi öncülük etmiş. Yani anlayacağınız onlar bu rehberin Türkiye acentası gibi... İşin hoş tarafı ise Gazarian Antepli ve her çeşit malı ihraç, her çeşit malı ithal ediyor. Yanlış anlamadıysam rehberin hazırlanmasında 1882’den beri yetkili... Yozgat ve Sungurlu’da şubelerinin bulunmasının yanısıra Türkiye’de büyük kentler hakkında da bilgiye sahip.

Şimdi rehberde yer alan yetişen ürünlere ve nüfus yapılarına tek tek bakalım: Rehberde Antebin 1914 deki nüfusu 74.000 kişi olarak verilmiş. Bunun 48.000’i Müslüman Türk; 18,000 Gregoryan Ermeni; 5,000 Protestan Ermeni; 500 Katolik Ermeni; 300 Latin Katolik Ermeni; 600 Yahudi; 9 Suriyeli; 100 Yabancı, 15,000 Aile... Ben rakamları alt alta topladım 72,509 çıkıyor! Nüfusun içerisinde Kürtler, Yezidiler ve Süryaniler de olmalı. Amerikan Hastanesinin kayıtlarında Kürtler, az da olsa Yezidi ve Süryaniler de var... Tabii, o zamanın şartlarına göre çok büyük ayrıntı verilememesi normal. Verilen yabancı:100 rakamına Amerikalı Misyonerler ve diğer şehir veya ülkelerden gelenler dahil olmalı. Gördüğünüz gibi Ermeni Katolik ile Latin Katolik Ermeni ayrılmış. Bunun izahı çok kolay... Halen ayakta olan kiliselerle bu durumu izah edebiliriz. Uydurma isimli Surp Bedros Kilisesi –orijinali Meryem Ana kilisesi olabilir diye uzmanlardan dinledim- Ermeni Katolik; Kendirli Kilisesi ise Latin Katolik olarak anılıyor. Burada hemen Armen Aroyan’dan duyduğum ve pek sevdiğim bir lafı yazmak istiyorum: Un bitti, din bitti! Katolikler Antep’e geldiklerinde kendilerine mürit toplayabilmek için un gibi çeşitli yiyecek maddeleri dağıtmışlar. Yani anlayacağınız, cazibe merkezi olmak için yiyecek dağıtmak yeni birşey değil! Çünkü memleket tarihinin derinliklerinden beri aç!

Yetişen ürünler arasında, tahıl, susam, sumak, kuru üzüm, zeytin, fıstık ve incir var. Ayrıca Hasan Keyf tütünü yetiştirildiği belirtilmiş. Bugün halen Zihni Kepkep, Hasan Keyf tütünü yetiştirmeye devam ediyor.

Rehberde fıstık yetişen köyler: Arıl, Batal, Cağıt, Kefer Cebel, Hıyam ve Küllü olarak yer alıyor.

Zeytin yetişen köyler: Akçakent, Kefer Bostan, Kefer Cebel, Mizar, Orul ve Tılfar.

Tahıl yetiştirilen köy: Tılbaşar...

Köylerin eski isimlerinin yanına yenilerini yazmadım! İstedim ki siz, Sevan Nişanyan’ın Adını Unutan Ülke kitabından bulun...

Endüstri kolları: Dokuma, dericilik, kuru üzüm yetiştiriciliği, sucuk, pestil, pekmez imalatı, sabun yapımı, halı ve kilim imalatı.

Önemli not: Antep’te ayrıca pamuk ipliğinden yapılan “Antep Alacası” denilen özel bir dokuma türü vardır diye de not düşülmüş. Bunun, bugün kutnu dediğimiz kumaş olduğunu yazmak için uzman olmaya gerek yok sanıyorum. Zaten kutnu ile İngilizce cotton aynı kelime kökenlidir.

İhracaat ürünleri: Alaca dokuması, deri, işlenmiş, süslemeler yapılmış deri ürünleri, sarı balmumu, sarı buğday, kurutulmuş meyve, Şam fıstığı, dokuma ürünleri, tütün, vs. Şam fıstığı denilmesinin nedeni –daha önce de yazmıştım, fıstık yetiştirilen bölgenin Şam ismiyle anılmasından- işlenmiş ve süslenmiş deri ürünlerinden ne kastediliyor acaba? Üzeri işlenmiş edikler mi? Süslü eğerler mi? Veya bilemediğim başka ürünler mi?

Telgraf Servisi: Türkçe, Arapça ve Fransızca verilmektedir.

Duyunu Umumiye: Müdür: Mardiros Cansızyan; Sekreter: Fadıl Efendi; Veznedar: Levon Efendi.

Tütün, Reji İdaresi: Müdür: Yorgi Efendi Hekim; Veznedar ve Müdür Yardımcısı: Levon Kendirciyan.

Ticaret Odası: Başkan: Muzaffer Zade Hafız Ahmet Efendi; Sekreter: Şemsettin Efendi; Üyeler: Garabed Yağsızyan, Habib Kürkciyan, Hrant Solakyan, Bazarbaşı Zade Nuri ve Yusuf Babikyan.

Ticaret rehberini yazmaya devam edeceğim.