Patates

Bitkilerin en güzel tarihi diye pek sevimli bir kitap okumuştum seneler evvel. Benim için bitkilerin anavatanı ve tarihine ait pek değerli bir kaynaktı. O zaman belki de Google yoktu ve bilgiye ulaşabilmem ancak o tür kitaplarla mümkün oluyordu. Şimdi durum değişti. Ben de eski bilgilerimle yeni bilgileri birleştirdim. Patates bitkisi konusundaki merakımı giderdim, ayrıca bildiklerimi de sizlerle paylaşmak istedim.

Patates; Amerika kıtasına özgü bir kök sebze, Solanum tuberosum bitkisinin nişastalı yumrusu ve patlıcangiller familyasına mensup.

Patates ilk olarak Güney Amerika’da Peru ve Kuzeyba tı Bolivya bölgesindeki yerli İnka halkı tarafından MÖ 8000 ile 5000 yılları arasında evcilleştirildi. O zamandan beri tüm dünyaya yayıldı ve birçok ülkede temel yiyecek maddesi haline geldi. Arkeolojik olarak doğrulanmış en eski patates yumru kalıntıları, MÖ 2500 yılına tarihlenen Ancon (Orta Peru) kıyı bölgesinde bulundu. En yaygın olarak yetiştirilen çeşit olan Solanum tuberosum tuberosum, Chiloé Takım Adalarına özgüdür ve Amerika’nın keşfinden önce yerli halk tarafından yetiştirilmekteydi.

5000’den fazla çeşidi bulunan patatesi yetiştirip yaymak bin yıl sürdü! Ancak şu anda yetiştirilen patates türlerinin neredeyse hepsi de bahsettiğimiz Şili’nin Güney kısmındaki ovalarda ortaya çıkan çeşitlerden gelmektedir.

Gelelim patatesin Avrupa’ya yayılmasına….

99  patates yumrusu 1560 yılında Pizzara tarafından Avrupa’ya getirilerek İspanya Kalı II. Felipe’ye sunulur. Neden, 100 değil de 99 sorusuna yazar, “yolda birisini kaybetmiş olmalı” diye cevap vermiş.  Kral da bunların gut hastalığına  iyi geleceğini düşünerek Papa’ya armağan eder. Papa’nın gut hastalığı iyileşti mi bilinmez ama, patates bu şekilde bütün Avrupa’ya yayılır.

Patates ekmek çok zahmetli bir işti. Patates, ekvatoral, yani gündüzlerin 12 saat sürdüğü bir yerden geliyordu. Avrupa’da don olayı yüzünden, günlerin daha uzun olduğu yaz aylarında ekildi mecburen. 200 yıl boyunca işler çok kötü gitti, hatta Şili’den fideler bile getirildi, bu arada  bitki de iklime alıştı.

Prusyali askerin günlük tayini

Parmentier orduda eczacıydı. Yediyıl savaşları sırasında -1756-1763- Prusyalılar’ın eline tutsak düşünce Rhin’in ötesindeki bölgede, askerlerin ve tutsakların temel besini olan patatesi keşfetti. 1769-70 arası Fransa’yı kırıp geçiren bir kıtlık yaşandı. Besançon Akademisi kıtlık durumunda yaygın olarak tüketilen bitkilerin yerine nelerin geçebileceğini konu alan bir yarışma düzenledi. Sekiz aday da sundukları incelemelerde patatesi önerdiler. Ama, en ikna edici olan Fransalı Eczacı Parmentier’di, birinciliği o kazandı. 1878’de XVI. Louis, bir tek Fransızlar’ın hor gördüğü bu bitkiyi halka benimsetme görevini Parmentier’ye verdi. Fransızlar patatesi “yoksul ekmeği ya da domuz ekmeği” diye anıyor ve bu bitkinin hastalık yaptığına inanıyorlardı. İkna edildiler, sonrası çabuk geldi. 1793’te kurucu meclis devrimci kabul edilen bu bitkiyi yetiştirmeleri için köylüleri o kadar cesaretlendirdi ki patates büyük bir hızla Fransızlar’ın en önemli tarımsal ürünlerinden birisi haline geldi.

İrlanda’da köylüler buğdaydan daha kolay yetişen bu bitkiye ağırlık verdiler. Peru kökenli yumrulu bitki, XVII. yüzyılın sonundan itibaren temel gıdaları haline geldi. Patatese musallat olan bir hastalık 1845 ile 1847 arasında korkunç bir kıtlığa neden oldu. Katolik nüfus, pek çok insanın ölmesi ya da ABD’ye göçmesi nedeniyle iki milyon kişi azaldı.

Patatesin bir besin kaynağı ve mutfak malzemesi olarak önemi, bölgeye ve ülkelere göre değişmektedir. Kişi başına üretimin hala dünyadaki en yüksek olduğu Kuzey ve Doğu Avrupa'da önemli bir ürün olmaya devam ederken, son birkaç on yılda üretimdeki en hızlı artış Çin, Hindistan ile Güney ve Doğu Asya'da meydana geldi. Bu ülkeler. 2018 itibariyle neredeyse üretimde dünya lideri oldular.

Amerikalılar tarafından ticari hale getirilen Fransız usulü patates kızartması, dünyada patates üretiminin artmasına ve şekillenmesine neden oldu. Öyle ki, parmak patates rendelenirken fire vermesin diye, dikdörtgen patates yetiştirdiler. Bu tür üretim halen devam etmektedir.